O Archiwum

Po utworzeniu Królestwa Polskiego, 19 listopada 1816 r. Aleksander I dokonał aktu erekcyjnego Szkoły Głównej (od marca 1817 r. Uniwersytetu Królewskiego). Dyplom fundacji, oparty na projekcie ks. Wojciecha Szwejkowskiego, kładł nacisk na praktyczne zadania uniwersytetu – wynikało to z potrzeby wysoko kwalifikowanych kadr dla modernizacji młodego państwa.

Po klęsce powstania listopadowego car, upatrując w systemie oświatowym jednej z przyczyn wybuchu powstania, 22 października 1831 r. polecił zamknąć wszystkie szkoły wyższe w Królestwie z Uniwersytetem Warszawskim na czele. Zbiory uniwersyteckie wywieziono do Cesarskiej Biblioteki Publicznej, akta uniwersyteckie przejęła Komisja Rządowa WRiOP, a następnie znalazły się one w registraturze utworzonego w 1840 r. Okręgu Naukowego Warszawskiego, mieszczącego się w Pałacu Kazimierzowskim.

Próby reaktywizacji uniwersytetu napotkały zdecydowany sprzeciw władz rosyjskich. Dopiero 16 czerwca 1857 r. cesarz zatwierdził statut Cesarsko – Królewskiej Akademii Medyko – Chirurgicznej. W dniu 1 października 1857 r. odbyła się w Pałacu Kazimierzowskim oficjalna inauguracja nowej szkoły. Pod wpływem narastające napięcia na ziemiach polskich w 1861 r. władze rosyjskie rozważały możliwość reaktywowania Uniwersytetu w Warszawie.

Ostatecznie zatwierdzona przez Aleksandra II ustawa o wychowaniu publicznym z 1 czerwca 1862 r. normowała utworzenie Szkoły Głównej. Posiadała ona 4 wydziały: Filozoficzno – Historyczny, Matematyczno – Fizyczny, Prawa i Administracji oraz Lekarski.

Klęska powstania styczniowego, a także upadek prądów liberalnych w Rosji po nieudanym zamachu na cara spowodowały, że podjęto decyzję o likwidacji Szkoły Głównej. Na jej miejsce 20 czerwca 1869 r. utworzono rosyjski Cesarski Uniwersytet Warszawski. W myśl intencji ministra D. Tołstoja uniwersytet miał stać się ważnym elementem polityki rusyfikacyjnej.

W czerwcu 1915 r., przed ewakuacją Rosjan z Warszawy, najważniejszą część akt cesarskiego uniwersytetu oraz akt Okręgu Naukowego Warszawskiego wywieziono do Rosji. Część natomiast, w tym akta Uniwersytetu Królewskiego i Szkoły Głównej pozostały w Warszawie i weszły później w skład Archiwum Oświecenia Publicznego.

Wkrótce po ewakuacji Rosjan przystąpiono do prac nad reaktywowaniem Uniwersytetu Warszawskiego. 15 listopada odbyła się uroczysta inauguracja Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwszym rektorem UW został Józef Brudziński. Statut UW z 25 października 1915 r. powoływał do życia 3 wydziały: Prawa i Nauk Państwowych, Filozoficzny i Matematyczno – Przyrodniczy. Stan ten ulegał rozbudowie, aż do roku 1927, gdy liczba wydziałów wzrosła do 8 (Lekarski, Matematyczno – Przyrodniczy, Humanistyczny, Prawa, Teologii Katolickiej, Teologii Ewangelickiej, Farmaceutyczny, Weterynaryjny oraz samodzielne Studium Teologii Prawosławnej) i na tym poziomie dotrwał do wybuchu II wojny światowej.

Ważną placówką uniwersytecką było Archiwum Oświecenia Publicznego posiadające akta: Izby Edukacyjnej, Komisji Rządowej WRiOP, Królewskiego Uniwersytetu, Komisji Spraw Wewnętrznych, Policji i Wychowania Publicznego, Zarządu Okręgu Naukowego Warszawskiego (z epoki Paskiewicza), Komisji Rządowej WRiOP (z czasów Wielopolskiego), Szkoły Głównej oraz Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

W czasie wojny 1939 r. Uniwersytet poniósł ciężkie straty – spłonął m.in. Gmach Prokuratorski mieszczący Archiwum Oświecenia Publicznego, gdzie znajdowały się najważniejsze akta uniwersyteckie z lat 1808 – 1915. Pomieszczenia uniwersyteckie zajął batalion policji niemieckiej, rozpoczynając systematyczną dewastację i grabież majątku uniwersytetu. W tym okresie pracownicy administracyjni UW i bibliotekarze zabezpieczyli fragment akt Uniwersytetu w Bibliotece Głównej. Akta te ocalały i obecnie znajdują się w Archiwum UW. Pozostałe akta w latach 1940 – 1942 zostały przewiezione do gmachu głównego SGH, ówczesnej siedziby AAN, które z polecenia władz niemieckich zabezpieczało registratury zlikwidowanych polskich instytucji. W późniejszym czasie archiwalia uniwersyteckie przejął Wydział Szkół szefa Dystryktu Warszawskiego. Przed powstaniem w 1944 zostały one prawdopodobnie wraz z urzędem ewakuowane z Warszawy. W ten sposób ocalało ok. 60% akt UW z lat 1915 – 1939. Zachowały się wszystkie albumy Uniwersytetu, niemal wszystkie księgi dyplomowe i egzaminacyjne, ok. 70% akt studenckich. Z akt ogólnych ocalał niestety tylko fragment akt Kwestury i Senackiej Komisji Budżetowej oraz szczątki akt wydziałów.

Mimo terroru okupanta zajęcia na wszystkich wydziałach UW kontynuowano przez cały okres okupacji, aż do wybuchu powstania. Wobec konspiracyjnego charakteru nauczania wszelkie zapisy, szczególnie o charakterze personalnym, były sprowadzane do minimum i dodatkowo szyfrowane. W czasie powstania olbrzymia część tej dokumentacji uległa zniszczeniu. Jedynym pisanym śladem tej działalności, zachowanym w zasobie Archiwum UW, są zaświadczenia o zaliczeniu pracowni czy też zdaniu egzaminów, wydawane studentom przez wykonawców. Często były one antydatowane lub wystawiane ex post już po 1945 r. Te właśnie zaświadczenia, które po wojnie składali studenci TUW przy zapisywaniu się na studia, stanowią podstawowe źródło do dziejów studiów w czasie okupacji.

Nawet po upadku powstania nie zaniechano pracy dydaktycznej. Od listopada 1944 roku uruchomiono razem z Uniwersytetem Ziem Zachodnich tajne kursy uniwersyteckie w Częstochowie. Wykładowcy warszawscy zasilili też tajne kursy nauczania na terenie Krakowa. Utworzono tajne kursy także w Kielcach i Jędrzejowie, gdzie zorganizowany został wydział prawa. Jesienią 1944 roku uruchomiono na Pradze w szpitalu Przemienienia Pańskiego Wydział Lekarski. Na początku stycznia 1945 roku rozpoczął działalność Wydział Weterynaryjny. W wyniku pertraktacji z nowymi władzami utworzono Komisję Trzech (wchodzili w jej skład profesorowie: T. Kotarbiński, S. Pieńkowski i B. Nawroczyński), która 22 maja 1945 roku przejęła z rąk rektora Antoniewicza zarząd sprawami Uniwersytetu. Już w czerwcu i lipcu zaczęto prowadzić zajęcia seminaryjne dla słuchaczy starych roczników. Równocześnie zajęto się legalizacją uzyskanych w tajnym nauczaniu stopni magisterskich i doktorskich.

17 lipca 1945 roku Ministerstwo Oświaty wyraziło zgodę na uruchomienie z początkiem października 1945 roku Uniwersytetu Warszawskiego. Z początkowych ośmiu wydziałów UW cztery (WL, WW, WTK i WTE) utworzyły samodzielne akademie, a jeden (Farm.) został włączony do Akademii Medycznej. Z trzech pozostałych ukształtowało się 18 wydziałów, nie licząc Filii UW w Białymstoku.

Akta UW od roku 1945 początkowo przechowywane były na zapleczu kancelarii wydziałów i biur administracji centralnej. Tylko Sekretariat Studencki zorganizował tzw. Archiwum Akt Studenckich, gdzie przechowywano ocalałe akta studenckie z okresu międzywojennego, a później także akta studenckie z lat powojennych. W 1955 roku przy Sekretariacie Rektora powołana została Składnica Akt UW, która gromadziła akta ogólne oraz akta studenckie studiów zaocznych.

W 1962 roku rewindykowano z Rosji akta Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego wywiezione w 1915 r. Wobec braku wówczas odpowiednio zorganizowanego archiwum uniwersyteckiego, akta te zostały przekazane do Archiwum m.st. Warszawy, gdzie znajdują się do dziś.

Dopiero 12 czerwca 1972 roku Rektor UW powołał Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego jako ogólnouczelnianą jednostkę organizacyjną o podwójnym statusie – pracowni naukowo – badawczej oraz jednostki administracyjnej, sprawującej nadzór nad registraturami wszystkich jednostek organizacyjnych uczelni. Archiwum UW przyjęło ok. 3000 mb nieuporządkowanych akt ze Składnicy UW i Archiwum Akt Studenckich.

28 czerwca 1985 r. Senat UW uchwalił regulamin Archiwum UW. Akt ten zakończył ostatecznie pierwszy „pionierski” okres istnienia Archiwum, nadając mu kształt placówki naukowo – badawczej Uniwersytetu oraz komórki odpowiedzialnej za ocenę wszelkiej dokumentacji powstającej w uczelni pod względem jej wartości historycznej.

W 1993 r. Archiwum rozpoczęło komputeryzację akt studenckich UW.